Ο εξαφανισμένος Οθωμανικός Μεντρεσές (ιεροδιδασκαλείο) που λειτούργησε στους Αέρηδες στην Πλάκα από το 1712 μέχρι την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η μετατροπή του σε φυλακή από τους Βαυαρούς του Όθωνα. Το ποίημα ενός Έλληνα φυλακισμένου και το γράμμα ενός Αμερικανού ιεραποστόλου συγκρατούμενου του. Η κατεδάφιση του το 1898 και σπάνιες απεικονίσεις του περίφημου πλάτανου της αυλής
Μεντρεσές (مدرسة)
Μετά τη μεταρρύθμιση του Μουσταφά Κεμάλ, οι μεντρεσέδες περιορίστηκαν στο ελάχιστο στην Τουρκία. Ωστόσο, σε πολλές μουσουλμανικές χώρες η ίδρυση νέων μεντρεσέδων συνεχίστηκε ακόμη και τον 20ό αιώνα. Κύρια παραδείγματα αποτελούν το Αλ Τζαμιατούλ Ασραφία στο Μουμπαρακπούρ της Ινδίας (1898) και το Αλ-Ιρσυάντ Αλ-Ισλαμίαχ στη Σιγκαπούρη (1947).
Ο Μεντρεσές των Αθηνών (1721)
Ο Μεντρεσές των Αθηνών χτίστηκε το 1721 από τον Μεχμέτ Φαχρή κατά τα χρόνια του Αχμέτ του Γ’ (1703-1730), 23ου Σουλτάνου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είχε σχήμα τετράγωνο με εσωτερική αυλή με περιστύλιο, περιβαλλόμενη από μικρά δωμάτια (αρχικά 11) που λειτουργούσαν ως δωμάτια παραμονής των φοιτητών, χώροι μαθημάτων και σπουδαστήρια και στη βορειοανατολική γωνία υπήρχε ένα μικρό τέμενος για την κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών.
Στο υπέρθυρο τοποθετήθηκε ανάγλυφη οθωμανική επιγραφή, η οποία σώζεται ως τα σήμερα και αναφέρει, μεταξύ των άλλων:
«Ο πάνσοφος Θεός, θέλοντας δια της παιδείας να αναστήσει τα τέκνα αυτής της χώρας, επιτέλεσε την βούλησή του. Η αγαθοεργία του Μεχμέτ Φαχρή ίδρυσε περίβλεπτο οθωμανικό ιεροσπουδαστήριο στο κεντρικό μέρος της πόλεως, ώστε να συνδιαιτώνται σε αυτό αδελφικά, όπως στον Παράδεισο, όλα τα τέκνα του απεσταλμένου του Θεού. Έντεκα κελιά οικοδομήθηκαν και κατεκοσμήθηκαν, ώστε να συγκεντρώνονται σε αυτό το ιερό και καθορισμένου σκοπού διδακτήριο, οι κατά Θεόν διδάσκαλοι της πίστεως, προκειμένου να διδάσκουν στα παιδιά την επιστήμη και το Κοράνιο με τις ερμηνείες του. […] Την ενδιαίτηση σε αυτό κατάστησε ευάρεστο, ω Θεέ μου.- έτος 1133» (Εγίρας, που αντιστοιχεί στο 1721).
Ο πλάτανος του Μεντρεσέ
Υπάρχουν αρκετές λαογραφικές αναφορές για τον πλάτανο της αυλής του Μεντρεσέ. Εμείς υιοθετούμε την άποψη ότι ο πλάτανος φυτεύτηκε κατά την κτίση του Μεντρεσέ.
Έτσι 30 χρόνια μετά μπορεί να εμφανίζεται ψηλός και στητός, περιτειχισμένος από τον Μεντρεσέ στην γκραβούρα που μας παραδίδουν οι Stuart και Revvett.
Η λειτουργία και το τέλος του Μεντρεσέ
Ο Μεντρεσές μετατρέπεται σε φυλακή (1836)
Αφότου έλαβε χώρα η ελληνική επανάσταση ο Μεντρεσές σταμάτησε να λειτουργεί και ερημώθηκε. Μετά την εγκατάσταση της πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους στην Αθήνα, ο Δανός αρχιτέκτονας Christian Hansen(1803-1883), ανέλαβε το 1836 τη μετατροπή του σε φυλακή (με την προθήκη ενός ορόφου την δεκαετία του 1850). Στην φωτογραφία που ακολουθεί φαίνεται καθαρά το νέο διώροφο κτίριο.
– ποινικούς υπόδικους, αλλά και
– πολιτικούς κρατουμένους, που αντιτάσσονταν σθεναρά στην βασιλεία του Όθωνα.
Η περίπτωση του Jonas King και η μαρτυρία του για τις άθλιες συνθήκες των φυλακών
Διωγμοί και Αφορισμός
Η περίπτωση του Αχιλλέα Παράσχου και το ποίημα του Εις τον Πλάτανον του Μεντρεσέ
Ω Πλάτανε! του Μενδρεσέ στοιχειό καταραμένο
της τυραννίας τρόπαιο στη φυλακή υψωμένο·
συμμάζωξε τα φύλλα σου τα δακρυραντισμένα,
να ιδώ κομμάτι ουρανό και τ’ άστρα τα καημένα….
Αν είσαι δένδρο σπλαχνικό, ανθρώπους μη μιμείσαι,
μη δεσμοφύλακας κι εσύ ωσάν εκείνους είσαι!
Ναι! άφησε καμιά φορά να βλέπ’ από δω πέρα
τον ασημένιο ουρανό, την άσπρη την ημέρα·
κανένα σύννεφο μικρό που φεύγει ν’ αντικρίσω,
κανένα ταξιδιάρικο πουλάκι να ρωτήσω.
Να στείλω χαιρετίσματα στη μάνα που με κλαίγει
κι εκείνης οπού μ’ αγαπά χωρίς να μου το λέγει.
[…]
Πόσα, αχ πόσα μάντρωσες λιοντάρια πληγωμένα
ακόμη από τον πόλεμο και τη φωτιά βγαλμένα·
πόσους αϊτούς της Αμπλιανής, πόσα παιδιά του Φλέσσα,
ωσάν μανούλα τα’βαλες στην αγκαλιά σου μέσα.
Μη σου τους φάγει ενοιάζοσουν το κρύο και η πείνα
για να τους στείλεις ζωντανούς στη μαύρη γκιλοτίνα.
[…]
‘Οχι, δεν είναι Πλάτανε, ελληνική η σπορά σου·
από λαγκάδι σκοτεινό κατάγετ’ η γενιά σου.
Από τη γη του Μπαβαρού εδώ φυτεύθης πάλι·
κόρακας μαύρος σ’ έφερε, καιρού ανεμοζάλη,
κι εφούντωσες στα χώματα τα μοσχομυρισμένα,
κι έχεις από τον ήλιο μας τα φύλλα χρυσωμένα.
[…]
Θα έρθ’ η ώρα, Πλάτανε, αλλόθρησκη Βαστιλλη,
που ξυλοκόπους η οργή του έθνους θα σου στείλει.
Και πέλεκυς στη ρίζα σου ελεύθερος θ’ αστράψει·
δεν θα σε φαν γεράματα· φωτιά θενά σε κάψει.
Και γύρω θα χορέψομε στη σκόνη σου την κρύα,
όταν ανοίξει το χορό Πατρίς κι Ελευθερία.
Έγραφον εκ των φυλακών του Μενδρεσέ, 1861.
Ή παροιμιώδης έκφραση Χαιρέτα μου τον πλάτανο και η εσφαλμένη σύνδεση με τον Πλάτανο του Μεντρεσέ
*Χαιρέτα μου τον πλάτανο. Η φράση με την… χαιρετούρα στο γνωστό αιωνόβιο δέντρο έχει τις ρίζες της στην Αθήνα των περασμένων αιώνων: Συγκεκριμένα, υπήρχε ένας πλάτανος στην αυλή του Μεντρεσέ, απέναντι από τους Αέρηδες, από τα κλαδιά του οποίου κρεμούσαν τους θανατοποινίτες. Η φράση λοιπόν λεγόταν στις περιπτώσεις που υπήρχε περίπτωση να γίνει κάτι άσχημο – επομένως… η «ποινή» θα περιλάμβανε τον πλάτανο. Το συγκεκριμένο δέντρο κάηκε στις αρχές του 20ου αιώνα από έναν κεραυνό, αλλά η έκφραση έμεινε στην καθημερινότητα όλων των Ελλήνων.
Πειστική βρίσκω μιαν άλλη εκδοχή που έχει προταθεί επίσης, ότι πρόκειται για φράση που έλεγαν ξενιτεμένοι συγχωριανοί. Χαιρέτα μου τον πλάτανο της πλατείας του χωριού, αφού, έτσι άσχημα που πάνε τα πράγματα με μένα, εγώ θ’ αργήσω να ξαναγυρίσω στο χωριό.
Το τέλος της φυλακής, του κτιρίου και του πλάτανου
Ο Μεντρεσές σήμερα (φωτογραφίες)
Φωτογραφίες (2017) από νέα οπτική γωνία
Κείμενο – Έρευνα – Φωτογραφίες:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
*το παρόν άρθρο οφείλει την έμπνευση του σε μια επίσκεψη στο κέντρο των Αθηνών παρέα με καλούς φίλους και οδηγητή νου και σώματος τον Αλέξανδρο.